Gustaw Morcinek (1891 – 1963)

 

Kto był Gustaw Morcinek

• Właściwie Augustyn Morcinek.
• ur. 25 sierpnia 1891 w Karwinie
• zm. 20 grudnia 1963 w Krakowie
• pisarz związany ze Śląskiem
• nauczyciel, działacz publicystyczny i poseł na Sejm PRL I kadencji (1952-1956).

Biografia

• Urodził się w Karwinie na Żabkowie w ubogiej rodzinie wozaka Józefa Morcinka. Był najmłodszym z czwórki rodzeństwa (Rudolf, Joanna, Teresa i Gustlik. Augustyn był ósmym dzieckiem u Morcinków, lecz przeżyło tylko czworo.). Żył w skrajnej nędzy.
• W 1892 roku zginął ojciec Józef Morcinek (Gustlik miał wtedy 9 miesięcy) i ciężar utrzymania rodziny spadł na matkę. Po śmierci męża otrzymała zapomogę i pozwolono jej jakiś czas mieszkać w zajmowanej izdebce. Na skromną egzystencję zarabiała w charakterze tzw. ograbuli przy sortowaniu węgla albo wynajmując się do prania, sprzątania i bawienia dzieci w zamożniejszych rodzinach.
• Augustyn (nie wiadomo, kiedy zaczął używać imienia Gustaw) - po ukończeniu szkoły ludowej w Karwinie - rozpoczął pracę w kopalni w wieku 16 lat (1907 – 1910), co w porównaniu z rówieśnikami było późno (zaczynali już w wieku 14-15 lat).
• Gdy miał 19 lat, górnicy zebrali pieniądze na jego edukację, dzięki czemu mógł uczęszczać do nauczycielskiej szkoły ludowej w Białej, którą ukończył w 1914 roku.
• W czasie I wojny światowej został powołany do służby wojskowej w austrowęgierskim garnizonie w Cieszynie.
• Po wojnie, od 1919 roku do 1936 pracował jako nauczyciel w Skoczowie.
• W Skoczowie znajduje się obecnie muzeum biograficzne Gustawa Morcinka.

 

Międzywojenna działalność literacka

• Debiutował w 1918 roku artykułem Wspomnienia z przewrotu w listopadzie 1918 r. zamieszczonym w Dzienniku Cieszyńskim; publikował również w Zaraniu Śląskim.
• Najważniejsze utwory napisał na przełomie lat 20. i 30., zostając jedynym znaczącym śląskim, polskojęzycznym, prozaikiem okresu międzywojennego. Wtedy to powstały takie dzieła jak: zbiór noweli „Serce za tamą” (1929), czy powieści „Wyrąbany chodnik” (1931-1932), „Narodziny serca” (1932) i „Łysek z pokładu Idy” (1933).
• M.in. za sprawą tych, poświęconych tematyce górniczej i śląskiej utworów, znalazł uznanie i trwałe miejsce w podręcznikach literatury, a Zofia Kossak nazwała go następcą Orkana i roztoczyła nad nim, w początkach jego kariery, opiekę literacką. Wdzięczny za pomoc Morcinek nazywał Z. Kossak swoją „literacką matką chrzestną”.
• Lata 1936-1939 spędził Morcinek za granicą, we Francji, Włoszech, Austrii, Niemczech i Danii.
• Krótko przed wybuchem II wojny światowej wrócił do Polski,
• 1 września 1939 wyjechał do Lwowa, skąd powrócił do Skoczowa na przełomie września i października.
• 6 października został aresztowany przez Gestapo i w latach 1939–1945 osadzony w hitlerowskich obozach koncentracyjnych kolejno w Skrochowicach, Sachsenhausen i Dachau. ( Do obozów koncentracyjnych zostalo wywiezionych 18 skoczowian, lecz wrócił tylko Morcinek.)
• Powodem aresztowania, była przedwojenna działalność antyniemiecka. Zarzucano mu odczyty propagandowe dla Polaków w Westfalii, wykpiwanie niemieckiego kółka śpiewackiego („gesengferajnu” od Gesangverein) w felietonie „Cyrk w miasteczku” oraz fakt, że pies bohatera „Wyrąbanego chodnika” nazywał się Bismarck. Jak pisze ironicznie sam Morcinek: „Za tego psa między innymi odsiedziałem bez sądu blisko 6 lat w niemieckich obozach koncentracyjnych.”
• Podczas pobytu w obozach proponowano mu podpisanie volkslisty w zamian za uwolnienie, Morcinek jednak odmówił.

 

Powojenna działalność literacka

• Cudem przeżył te lata, kiedy każdy dzień mógl być ostatni. Uwolniony przez wojska alianckie z obozu w Dachau, udał się do Francji, by przyjść do siebie po nieludzkich przeżyciach. ( Zdał z nich relację w Listach spod morwy)
• W listopadzie 1946 wrócił do Polski, na Śląsk i osiedlił się w Katowicach.
• Morcinek łączył w swych utworach autentyzm obserwacji z liryzmem i humorem.
• Oprócz „poważnych” tematów społecznych, pojawiają się w jego twórczości również powieści dla dzieci i młodzieży, powieści historyczne (np. „Ondraszek”) oraz baśnie, nawiązujące do śląskich „bajań” ludowych.
• Innym bardzo charakterystyczna dla jego postaci elementem jest rozbudowana epistolografia (dział literatury obejmujący utwory napisane w formie listów), czasem zdarzało mu się pisać do dwudziestu listów dziennie.
• Morcinek otrzymał za swą twórczość wiele odznaczeń i nagród literackich
• Liczne jego książki przetłumaczono na języki obce i wydano za granicą.
• Gustaw Morcinek zmarł na białaczkę 20 grudnia 1963 w Krakowie. 23 grudnia został pochowany na koszt państwa na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie.

 

Film

• Życie i twórczość pisarza ukazał w pełnometrażowym, fabularyzowanym filmie dokumentalnym Siedem zegarków Gustawa albo Eremita Skoczowski Morcinek reżyser filmowy i folklorysta górnośląski Antoni Halor (film otrzymał I nagrodę Epoki w 1987 roku).

 

Karwina w twórczości Morcinka

• Większość książek jest w większym czy mniejszym stopniu produktem przeżyć i obserwacji poczynionych  przez małego Gustlika i dorastającego Gustawa w Karwinie. Jego powieści o tematyce górniczej wywodzą się z Karwiny, nawet te, których akcja toczy się daleko od niej. Np.w Pokładzie Joanny wszystko jest „karwińskie” , nie wyłączając nazwisk.
• Jedną z najpiękniejszych postaci w Pokładzie Joanny jest inżynier Celestyn Racek, Polak pochodzący z Wieliczki. Zginął w wielkiej katastrofie górniczej wraz z 235 górnikami. Jego grób znajduje się na cmentarzu w Karwinie Kopalniach, a do niedawna zdobiła  go rzeźba „smutnego anioła bez skrzydeł. Anioł opierał się o strzaskaną kolumnę i patrzył gdzieś w świat bardzo daleko. Pod pomnikiem bieliła się marmurowa tablica z górniczym godłem, ze skrzyżowanym młotkiem i perlikiem. Pod godłem jarzyły się litery wyblakłym złotem:

  Tu spoczywa
  C e l e s t y n  R a c e k
  Inż.-Asystent
  Urodzony 28 lipca 1862 roku
  Poległ nagłą śmiercią w kopalniach
  węgla niosąc bohaterską pomoc
  ofiarom eksplozyi gazów.
  Cześć jego pamięci!”

  Pomnik postawiły Rackowi jego dwie siostry i górnicy.O Racku pisze również bardzo pięknie w Czarnej Julce, skąd pochodzi powyższy cytat.

• Morcinek wprowadził Karwinę do swoich książek – nieustannie powracał do tamtejszych kopalń, kolonii górniczych, ludzi i zdarzeń. Czynił to jednak na dystans, bo po odejściu z Karwiny w 1910 r. coraz mniej do niej zaglądał. Rzadko też kontaktował się ze swoimi karwińskimi przyjaciółmi. Unikał nawet kontaktów z tymi karwiniakami, których uczynił bohaterami swoich książek. Ludzie uzasadniali to jego skąpstwem. Morcinek był bowiem człowiekiem bardzo oszczędnym, a ta oszczędność narastała wraz z jego zamożnością.
• Przyczyna unikania kontaktów prywatnych z Karwiną i karwiniakami spoczywała w tym, że w Karwinie przeżył Morcinek biedę, upokorzenie, zaś w Katowicach, Warszawie czy Krakowie traktowano go jak coraz sławniejszego pisarza. Dzieciństwo wspominał jednak z sentymentem.
• Nie utrzymywał też bliższych kontaktów ze swoim rodzeństwem. Matkę sprowadził do siebie do Skoczowa, później zabrał do siebie siostrę Tereskę. Matka zmarła w 1937 r., a od tego czasu starsza o 8 lat Tereska, która nigdy nie założyła rodziny, gazdowała w Słonecznej willi u Morcinka.
• Matce i Teresce poświęcił dużo miejsca w swojej twórczości.

 

Dzieła G. Morcinka

Nowele i zbiory nowel
Noc listopadowa	1927
W kwietniową noc	1928
Zgaszony płomyk	1928
Serce za tamą	1929
O te świętą ziemeczkę	1929
Miód w sercu	1930
Cisza	1930
Chleb na kamieniu	1931
Sześć dni	1932
Na bieda-szybie	1932
Kataryniarz	1933
W zadymionym słońcu	1933
Dzieje węgla	1933
Uśmiech na drodze	1935
Gołębie na dachu	1936
Po kamienistej drodze	1936
W najmłodszym lesie	1937
Maszerowa	1938
Miasteczko nad rzeką	1938
Królewski dług	1939
Zbiory opowiadań i powieści
Byli dwaj bracia	1930
Wyrąbany chodnik	1931-32
Inżynier Szeruda	1937
Wyorane kamienie	1939
Dziewczyna z Pól Elizejskich	1946
Listy z mojego Rzymu	1946
Wróżbita	1946
Dwie korony	1948
Zagubione klucze	1948
Pod gongiem	1949
Pokład Joanny	1951
W Nysie na rynku	1952
W Wiergulowej dziedzinie	1953
Odkryte skarby	1953
Ondraszek	1953
Viktoria	1954
Wskrzeszenie Herminy	1956
Z mojej ziemi (publicystyka)	1956
Judasz u Monte Sicuro	1957
Czarna Julka	1959
Siedem zegarków kopidoła Rybki	1961
Opowieści o ludziach z pociągu	1963
Górniczy zakon	1964
Zbiory baśni
Jak górnik Bulandra diabła oszukał	1961
Przedziwne śląskie powiarki	1961
Przedziwna historia o zbójniku Ondraszku	1963
Utwory dla dzieci i mlodzieży
Narodziny serca	1932
Gwiazdy w studni	1933
Łysek z pokladu Idy	1933
Ludzie są dobrzy	1935
Miasteczko nad rzeką	1938

 

Źródła

- Krystyna Heska-Kwaśniewicz – „Pisarski zakon” Biografia literacka Gustawa Morcinka (Instytut Śląski Opole 1988)
- Gustaw Morcinek – Czarna Julka (Czytelnik 1959)
- Panorama pisarzy Leslawa M. Bartelskiego
- Życie i twórczość Gustawa Morcinka (opracowanie B.Bednář, A. Sajdok, P. Janáček, U. Pieczka, r. 2001)
- Wikipedia - Gustaw Morcinek
- Google - zdjęcia